نەوتی كوردستان بووە چی؟

رۆژنامەی هاوڵاتی، لە ژمارەی ئەمڕۆیدا ٢٠١٥/٣/١٨، ووتارێكی نووسەر (سوارە موحەمەد) بە ناوونیشنای "نەوتی کوردستان بوە چی؟". وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بە پێویستی زانی لەسەر ماڵپەڕی خۆی دووبارە بڵاوی بکاتەوە:

سوارە محەممەد

هەموو شۆڕش و دەسەڵاتدارییەكانی كورد لە ماوەی سەدەی بیستەمدا ، یان ئەوەتا دوای شكستی دانووستاندنەكان لەگەڵ دەوڵەتە سەردەستەكانی كوردستان تێكشكاون ، یان دوای جێبەجێنەكردنی رێككەوتنەكە لەلایەن ئەو دەوڵەتانەوە بەشەڕ و دیپلۆماسیەتی دەورەدانی ئەو شۆڕشانە تێكشكاون . ئەمجارە وانەبوو ، نەك رێككەوتن بەڵكو پرۆسەی جێبەجێكردنی دەستووری عێراق ، بەتایبەتی ئەو بەندانەی پەیوەستن بە كورد و سنووری كوردستان تێكشكان ، بەڵام گەلی كوردستان و حكومەتی كوردستان تێكنەشكا . هۆكاری سەرەكی ئەو تێكنەشكانە ، ئەو رێگە دووەمەیە كە كورد ئەمجارە بەهۆی نەوتەوە بۆ خۆی كردووەتەوە . كەواتە ئەو نەوتەی هەمیشە بۆ تێكشكاندنی كورد بەكارهاتووە ، ئەمجارە هێزی بەرخۆدانێكی درێژی بە گەلی كوردستان بەخشیوە.

نەوتی ئێمە و داهاتی ئەوان

نەوتی باشووری كوردستان ، لەساڵی 1927ەوە ماكینەی سەركوتكردنی كوردستانی پێ گەڕاوە ، ئەوەش قسەیەكە چەند رۆژ پێش ئێستا عادل عەبدولمەهدی وەزیری ئێستای نەوتی عێراقیش ، بەبێ پێچوپەنا رایگەیاند .

چونكە داهاتی عێراق ، هەمووی هەر بە دەستی بەغداوە بووە (بێگومان بە نەوتی باشووری كوردستانیشەوە)، بۆیەش هەموو گۆڕەپانەكانی سیاسەتكردن و دیپلۆماسی و پەیوەندییەكان لەگەڵ دەرەوەو، هەموو بوارەكانی ئابووری و بژێوی خەڵكی وڵاتەكەش بەدەست بەغداوەبوون . لەبەرئەوە هەركاتێك دانووستاندن تێكشكابێت ، ئابلۆقەدانی سیاسیانەی شۆڕش و دەسەڵاتدارێتی كوردی زۆر ئاسان بووە ، ئەنجامی ئەوەش هەمیشە تێكشكان بووە بۆ كورد . ئەوە راستییەكە بەسەر هەموو شۆڕش و دەسەڵاتدارییەكانی كورد لە سەدەی رابردوودا دەچەسپێت .

رێككەوتنی تازەی كورد و بەغداش بەكردەوە شكستیخواردووە . لەساڵی 2002 لە كۆنگرەی لەندەن و سەلاحەدین ، رێككەوتن لەسەر سیستەمی فیدرالی كرا ، لەساڵی 2003 چووە نێو دەستووری كاتییەوە ، لەساڵی 2005 بووە دەستووری هەمیشەیی ، بەڵام لەساڵی 2014 ئەوەی لەسەری رێككەوتبووین بەتەواوی تێكشكا ، هەرچەندە شكستەكە لەكاتی تەواوبوونی وادەی جێبەجێكردنی مادەی 140 لە كۆتایی ساڵی 2007دا بەتەواوی دیاربوو بۆ هەموو كورد، كە ئەوەی لەسەری رێككەوتبووین تێكشكا .

ئەو شكستە ئێستا گەیشتووەتە ئەوەی كە مووچەی فەرمانبەرانی دەوڵەتیش لە هەرێمی كوردستان بڕاوە، ئەوە نەك شكستی پرۆسەی دانووستاندنی كورد و بەغدا بوو ، بەڵكو شكستی ئەو پڕۆژە و پرۆسە هاوبەشەبوو كە كورد بە دەستوور لەگەڵ بەغدا لەسەری رێككەوتبوو. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا حكومەتی هەرێمی كوردستان ماوەو خەڵكی كوردستانیش هیوای بە دواڕۆژێكی گەش ماوە . بەڵام نهێنی ئەو مانەوەیە چییە ؟

پێش ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە ، ئاماژەكردن بە پێكهێنانەوەی "عێراقی تازە" زۆر گرنگە . بناخەی دەوڵەتی ئێستای عێراق ، لەسەر بنەمای باوەڕبوونی تەواو دروستنەكراوە، بەڵكو لەسەر بنەمای تەوافوقێكی ناچاری كاتیی دانرا . بینیمان لە خولی دووەمدا كە نووری مالیكی بەهێزبوو ، ئەو تەوافوقە كۆتاییهات ، سوننە ناچاری كشانەوە كران و ، كوردیش پەراوێزخران و دواتریش ناچاربوون بكشێنەوە .

سیستەمی فیدرالیی عێراق ، وەك تەقیەی شیعە بوو ، تەنیا بۆ خۆ رزگاركردن بوو لە قۆناغەكە . چونكە هەر خودی دەستەواژەی "فیدرالی" وەك بڤە تەماشادەكرا ، بۆیەش لە هەموو دەستووری عێراقدا ئەو دەستەواژەیە نییە و ، لەجیاتی ئەوە دەستەواژەی "الاتحاد"ی بەكارهاتووە . ئینجا دروستكردنی هەرێمی فیدرالی لە سوننە قەدەخەكرا ، دوای ئەوەی گەیشتنە قەناعەت ، كە بەغدا ناوەندی دەسەڵاتدارێتی یەكسان نییە بۆ ئەوان .

كێشەی سوننە، كێشەی چیرۆكێكی مێژوویی سەدان ساڵەیە لەگەڵ شیعە ، ئەو چیرۆكە هەموو رێگەكانی هاوبەشیی بێ كێشەی دەسەڵاتی لە سوننە گرتووە لە بەغدا . هەروەها ئەو جیاوازییە مەزهەبییە بووەتە مایەی تووندوتیژییەكی كەم وێنە . شەڕی نێوان هەردوولا گەیشتە تەقاندنەوەی نزرگە و شوێنە پیرۆزەكانی یەكتر ، سەركونكردنی یەكتر بەدڕێڵ ، ماڵسووتاندنی یەكتر ، تەنانەت بەغدا دابەشكردن بە هێڵێك لەنێوان سوننە و شیعەدا . سوننە تووشی چەوسانەوە بوو ، بۆیەش بووە شەیدای دروستكردنی هەرێمی فیدرالی ، كە دوای رووخاندنی رژێمی سەددام هیچ باوەڕی پێنەبوو . تەنانەت وایلێهات ، هەموو ئەو سوننانەی رقیان لە سەددام بوو ، ئێستا بەهۆی دژایەتی شیعەوە سەددامیان خۆشبوێت . ئەو پێكنەكردن و ناكۆكییە نەك هەر ناوچەكان ، بەڵكو پایتەختی عێراقیشی بە خەتێكی مەزهەبی لێكجیاكردەوە .

نەوت، دوو رێگە بۆ كوردستان

مەبەستم لەو باسكردنەی پێشەوەی كێشەی سوننە و شیعە ، ئەوەیە نیشانیبدەم كە كێشەی سوننە و شیعە لەسەر هەژموون و یەكتر قبوڵنەكردنی سیاسییە ، نەوت و غاز كێشەی نێوانیان نییە ، چونكە لە بنەڕەتدا نەوت و غازی زۆری ناوچەكانی شیعەی عێراق لەگەڵ نەوت و غازی كەمی ناوچە سوننەنشینەكانی عێراقدا بەراوردناكرێت .

كەواتە ئەو قسەیە چەند راستە كە ئەگەر كورد نەوتی لە سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان دەرنەهێنابووایە كێشەی لەگەڵ بەغدا نەدەبوو و پارەی خۆی وەردەگرت؟ . ئەو قسەیە كاتێك راستدەبوو ، كە مادەی 140 لەكاتی خۆیدا جێبەجێبكرابووایە ، یان ئەوكاتەی كوردستان نەوتی دەرنەهێنابوو ، كارەبای بە عادلانە بدابووایە كوردستان ، یان سەرژمێری لە عێراقدا بكردبووایە ، هەموو ساڵ بیانووی ئەوەی نەهێنابووایەوە كە 17% زۆرە لە بودجەی عێراق بدرێت بە كوردستان ، كە دانووستاندن و رێككەوتنی شۆڕشەكانی رابردووی كوردستان لەگەڵ بەغدا سەریانبگرتبووایە .

حكومەتی هەرێمی كوردستان بە دەستبردن بۆ وەبەرهێنان ، دەرهێنان و بەرهەمهێنان ، كردنەوەی رێگەی ناردنی نەوت ، بۆ یەكەمجار لە دوای دۆزینەوەی نەوت لە ناوچەكەدا ، رێگەیەكی دیكەی بۆ سیاسەتكردنی كورد كردەوە . ئەوەی مێژوو بخوێنێتەوەو سیاسەت بزانێت ئەو شایەتییە بۆ سیاسەتیی نەوتیی كوردستان دەدات ، كە جگە لە رێگەی بەغدا ، كەناڵی مامەڵەكردنی كوردی لەگەڵ جیهان كردەوە .

نەخشەی ناوچەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست ، بە كوردستانیشەوە ، لەدوای جەنگی جیهانی یەكەم ، بەپێی نەخشەی وزەی تازە دۆزراوە و رێگەكانی ناردنی وزە دروستكراوە . ئەو وڵاتانەش دواتر لەئەنجامی كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی وزەی خۆیان توانییان ببنە خاوەن قسەی خۆیان لەبواری سیاسی و پەیوەندییەكاندا ، بەڵام كورد چونكە نەیتوانی ئەو خاوەندارێتییە پەیدابكات ، خاوەن قسە و بڕیار نەبوو، بە بندەستی مایەوە . لەبەرئەوەش خاوەن هیچ شتێكی سەربەخۆ نەبوو ، بەرپێی سیاسەتكردنیشی زۆر زۆر تەسكبوو .

حكومەتی هەرێمی كوردستان ، بە دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت لە رێگەی كۆمپانیا نێونەتەوەییە گەورەكانەوە توانیویەتی پەیوەندییەكی زۆر فراوان و سەربەخۆ لەگەڵ وڵاتانی جیهاندا دروستبكات . هەر ئەو پەیوەندییانەشە وایانكردووە كە حكومەتی كوردستان ئابڵۆقە نەدرێت ، بتوانێ لەنێو شەڕێكی زۆر گەورەشدا ، خۆی لەبەر بار گرانییەكی زۆر ئیداری و داراییدا خۆی رابگرێت ، كە ژمارەی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وڵاتانی گەورەی جیهاندا جێگەی بەراوردكردنن ، ئەوەندە زۆرن .

هەنگاوی ئایار

هەنگاوی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە مانگی ئایاری 2014دا ، كە بۆ یەكەمجار نەوتی بەناوی كوردستان و لە رێگەی هێڵی نەوتیی كوردستانەوە بە بۆڕی گەیاندە جیهان ، هەنگاوێكی مێژوویی سیاسی و ئابووری بوو بۆ كورد . كوردستان بەو هەموو نەوت و غازەیەوە، بەو پەیوەندییە بێ قوتبییەی لەگەڵ جیهاندا ، دەتوانێت فرۆشیارێكی زۆر مەقبوڵ بێت لە جیهاندا ، هەروەك پسپۆڕێكی وزەی ئەمریكیی پێیگوتم ، كاتێك غازی كوردستان و رووسیای بۆ جیهان لەگەڵ یەكتر بەراورد دەكرد .

هەروەها دەستكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە دانووستاندن و ئەنجامدانی رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی بەغدا لە كۆتایی ساڵی رابردوودا ، هەنگاوێكی سیاسی گرنگبوو ، بەڵام ئەگەر ئەو رێككەوتنە بكرێتە هەنگاوی خۆتەسلیمكردنەوە بە بەغدا ، ئەوە وەك هەڵوەشاندنەوەی ئەو رێگەیە كە بۆ خۆمان بە زەحمەتییەكی زۆر بۆ دواڕۆژێكی زۆر گەش لەگەڵ جیهان دروستمانكردووە، یان وەك لە كوردەواریدا دەڵێن بڕینی لقە داری ژێر خۆمانە . بۆیەش دەبێ گوشار لە سیاسەتكاران و حكومەتی هەرێمی كوردستان بكرێت كە ملكەچی نەنووێنن ، بەڵكو بەهێزی خۆی لە بەرامبەر ئەو بەغدایەدا بنووێنێت ، كە هەژموونگەرایی مەزهەبی حوكمیدەكات نەك دەستوور و یاسا و رێككەوتنەكان .

دیسانەوە دەڵێم ، ئەگەر نەوتی ئێمە ئێستا لەبەرچاوی جیهان و لە بازاڕەكانی جیهان نەبووایە ، نە دیپلۆماسیەتی ئێمە سەربەخۆ كاریدەكرد ، نە ئێمەش بەوشێوەیە لەبەرچاوی جیهان دەبووین و، نە كورد لە بەغدا زیاتر رێگەیەكی دیكەی دەبوو . كەواتە ئەمجارە نەوتەكەمان لە نقمەوە كردووەتە نیعمەت ، بەڵام گرنگ ئەوەیە خۆمان تووشی سەرلێشێوان نەكەین.