بەناونیشانى (خوێندنەوەیەکى زانستى بۆ دۆزە سیاسى و ستراتیژییەکانى هەرێمى کوردستان – ئێراق) و بەئامادەبونى د.یوسف گۆران وەزیرى خوێندنى باڵا و توێژینەوەى زانستى و ژمارەیەکى بەرچاو لە مامۆستایانى زانکۆ و تویژەران و کەسایەتیە سیاسى و سەربازییەکان، ئەمڕۆ چوارشەممە، ڕێکەوتى (٤/٥/٢٠١٦) لە سەنتەرى ڕۆشنبیرى و کۆمەڵایەتى زانکۆى سەڵاحەددین، دیدارى زانکۆى سەڵاحەددین دەستى بەکارو چالاکیەکانى خۆى کرد.
لە مەراسیمى کردنەوەى دیدارەکەشدا دواى ساتێک ڕێزلێنان لە گیانى پاکى شەهیدان چەند وتارێک پێشکەش کرا، لەو چوارچێوەیەدا د.یوسف گۆران وەزیرى خوێیندنى باڵاو تویژینەوەى زانستى لە وتارێکى گرنگدا تیشکى خستە سەر کیشەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و ئەو ئاکامانەى کە بەهۆى رێکەونامەى سایکس بیکۆ و کەوتونەتەوە، هەروەک ئاماژەى بەئایندەى ڕۆڵى کورد لە ناوچەکەو دۆخى سیاسى لە هەرێمى کوردستان کرد.
ئەرکى زانکۆکانە کە ڕۆڵیان لەچارەسەرەکردنى کێشەکان هەبێ
لەسەرەتاى وتارەکەیدا د.یوسف گۆران وەزیرى خوێندنى باڵا و توێژینەوەى زانستى ئاماژەى بەڕۆڵى زانکۆکان لە چارەسەرکردنى کێشەکان کرد و وتى: سازدانى ئەم دیدارە هەستکردنە بەڕۆڵى سەرەکى زانکۆکان و ڕۆڵى سێنتەرەکانى توێژینەوەى زانکۆکان بۆ قسەکردن لەسەر ئەو دۆزە گرنگ و هەستیارانەى کە لە کۆمەڵگەکانماندا دەگوزەرێن, هەروەها پێشبینیکردن بۆ ئەو کێشانەى کە ڕەنگە بێتە پێشمان لەگەڵ شێوەى چارەسەرکردن، بۆیە زۆر گرنگە زانکۆکانمان لەم ڕوەو ڕۆڵى گرنگ ببینن لە پێشکەشکردنى دیدو پێشنیازییان بۆ چارەسەرکردنى کێشەکانمان.
دۆخى ئێستاى هەرێم و ناوچەکە دەرهاویشتەى (١٠٠) ساڵ لەمەوبەرە
لە بەشێکى دیکەى وتارەکەیدا وەزیرى خویندنى باڵا و توێژینەوەى زانستى باسى لە میژوى سەرهەڵدانى کێشەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست کرد و، بنچینەى کێشەکانى گەڕاندەوە بۆ ڕێکەوتنامەى سایکس بیکو و لەو بارەیەوە وتى: ئەمرۆ قسە لەسەر بابەتیکى زۆر هەستیار دەکەین، ئەویش بریتیە لە دۆخى سیاسى و ستراتیژى هەرێمى کوردستان، بەڵام ئەگەر ئێمە بەشێوەیەکى زانستیانەو، وەک لە ناونیشانەکەدا هاتووە سەیرى ئەم دۆخە بکەین، ئەزانین ئەم دۆخەى کە ئێستا لە هەرێمى کوردستان هەیە دەرهاویشتەى دۆخێکى سیاسى گەورەترە کە لەناوچەکەدا هەیەو، مێژوییەکە ئەم دۆخەى دروستکردوە. ئێمە ئەزانین ئەمساڵ (١٠٠) ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر ڕێکەوتنامەى (سایکس بیکۆ)، بەپیى ئەو ڕێکەوتنامەیە گەلانى ناوچەکە بەبێ ئیرادەى خۆیان، بەبێ ئەوەى ئاگایان لێ بێ، بەبێ ئەوەى هیچ بەرژەوەندییەکیان هەبێ چونە ناو سنورێکەوە کە ئەو سنورە تەنها بۆ بەرژەوەندى ئەو وڵاتانە داڕێژرابوو کە دایانڕشتبوو، بۆیە دەبینین لەماوەى تێپەڕبونى (١٠٠) ساڵى ڕابردودا ناوچەکەو ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بەشێوەیەکى گشتى ڕۆژهەڵاتیکى ناجیگیر و نائارام بووە.
وڵاتانى ناوچەکە تا ئێستا نەیانتوانیوە سیستمێکى سیاسى, ئەمنى، ستراتیژى دروست بکەن
هەر لە وتارەکەیدا د.یوسف گۆران باسى لە شێوازى دامەزراندنى وڵاتانى ناوچکەو سیستمى سیاسىیان کرد و لەوبارەیەوە وتى: مێژوى سیاسى و ستراتیژى ئەوەمان پێ دەڵێ کاتێک کە سنور دادەمەزرێ، دەوڵەتان لەسەر بنەماى بەرژەوەندى میللەتانى خۆیان دایدەمەزرێنن، بەڵام کاتێک دەوڵەتێک سنورێکى سیاسى لە سەر بنەماى بەرژەوەندى میللەتان دانەمەزرێ، ئەوا دەبێتە هۆى ناجێگیرى سیاسى ناجێگرى ئەمنى و بڵاوبونەوەى پشێوى لە وڵاتدا. هەموو مێژوى وڵاتانى ئەوروپا لە سەدەى حەڤدە مێژوى ململانێ لە نێوان گەلان و مەزهەبە جیاکان بوو بۆ ئەوەى بتوانن سنورێک بۆخۆیان دەستنیشان بکەن، دواى نزیکەى (٣٠) سی ساڵ لە شەڕێکى قورس لە نێوان ئەوروپییەکان ئینجا توانیان لەگەڵ یەکتر بگەنە چەمکیک بۆ پێکەوژیان. بەداخەوە ئێستا ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەبینین ئەو کێشانەى کە تێیدا هەیە لە نێوان وڵاتە زلهێزە ناوچەییەکان و لە نێوان مییللەتە ژێر دەستەکان و، لە نێوان میللەتە سەردەستەکاندا دەرئەنجامەکەى ئەوەبووە کە ئێمە تا ئیستا لەم ناوچەیەدا جیا لە ناوچەکانى دیکەى جیهان نەمانتوانیوە سیستمێک سیاسى, ئەمنى ستراتیژى دروست بکەین، کە دەرهاویشتەى بەرژەوەندى ئەم ناوچەیە بێ، بۆیە دەبینین لەماوەى تەمەنى (١٠٠) ساڵەى ئەم ناوچەیەدا بەتایبەت لە دواى ئەوەى کە لەبەرژەوەندى وڵاتە زلهێزەکاندا ناوچەکە دابەش کرا، سەقامگیرى بەخۆیەوە نەبینیوە، دەوڵەتەکان بەشێوەیەک داڕێژراون کە گوزارشت لە بەرژەوەندى میللەتەکانیان ناکەن.
کورد لەسەر ئاستى هەرێمایەتى و ناوخۆیدا پێویستى بەدوبارە پێناسەکردنەوەى پەیوەندییەکانە
سەبارەت بەدۆخى کورد لەناوچەکە و ئایندەى کوردستان، وەزیرى خوێندنى باڵا و تویژینەوەى زانستى ڕایگەیاند: بەداخەوە ئێمەش وەک گەلى کورد کەوتوینەتە ناو ئەو وڵاتانەى کە لەکاتى داڕشتنەوەیاندا ڕەچاوى بەرژەوەندییەکانیان نەکراوە، بۆیە دەبینین لەسەرەتاى بیستەکانەوە چ لە کوردستانى ئێراق چ لە سوریا و تورکیا و چ لە ئێراندا کورد هیچ بەشدارى نەبووە لە پڕۆسەى بونیادنانەوەى ئەم دەوڵەتانەدا، لەبەرئەوە ئێستا ئێمە لەبەردەم ئەگەریکى تازەداین، قسەکردن لەسەر ئەم ئەگەرە لە ئێستادا گرنگیەکەى لەوەدایە کە ناوچەکەمان تواناى بەرگەگرتنى ئەم سیستمە سیاسیە ئەمنیە ناکات، چ لە ئاستى هەرێمى لە نێوان وڵاتاندا چ لە ئاستى ناوخۆى وڵاتاندا، ئەوەش گەواهیەکى تەواوە کە ئەو سیستمەى لە سایکس بیکۆدا ڕێکەوتنى لەسەر کرا ئیستا ناتوانى سەقامگیرى بۆ وڵاتانى ئەم ناوچانە دابین بکات، هەر ئەوەش وایکردوە کە ئێستا ئێمە لەسەر ئاستى هەرێمایەتیدا پێویستمان بەدوبارە داڕشتنەوەى پەیوەندییەکان و, بەدوبارە دارشتنەوەى هاوپەیمانێتیەکان بێت، لەناوخۆشدا پێویستمان بەداڕشتنەوەى ئەو دەوڵەتانەیە کە دروستبونەوە، لەگەڵ ئەو جۆرە کەلتورە سیاسیانە کە دروستبونە، هەر لەبەرئەوە ئێمە ئەگەر چ وەک کورد و چ وەک گەلانى ناوچەکە نەتوانین سیستمیکى نوێ بۆ پێکەوەژیان لە نێوانى دەوڵەتانى و گەلانى ناوچەکە دروست بکەین زۆر ئەستەمە بتوانین دۆخێکى سەقامگیرى ئەمنى بەردەوامى لەم ناوچەیەدا دروست ببێ.
بەدرێژى مێژوى ئێراق ڕەچاوى بەرژەوەندییەکانى کورد نەکراوە
د.یوسف گۆران بەشێکى دیکەى وتارەکەى تەرخان کرد بۆ مێژوى لکاندنى کوردستان بەئێراقەوە لەو بارەیەوە وتى: ئێمە هەمومان ئەزانین کە ئێراق دروست بوو لەسەر بنەماى یەک بیرۆکەو یەک نەتەوە دروست بوو، ئێراق کە سەرەتا دروست بوو نەک حیسابیان بۆ بەرژەوەندى کورد نەکرد، بەڵکو ئەوکاتەى کە ئێراق دروست بوو، هێشتا ئەوە یەکلاى نەکرابوەوە کە کورد سەر بەئێراق دەبێت یاخود بەپێچەوانەوە، لەبەرئەوەى تا ئەوکاتە مەسەلەى ویلایەتى موسڵ یەکلا نەکرابوەوە، بۆیە دەبینین لە دامەزراندنى ئێراقدا لە ساڵى (١٩٢١)دا هیچ حیسابیک بۆ بەرژەوەندییەکانى کورد نەکراوە، هەر کاتێکیش کە ئێراق داڕێژراوەتەوە بەهەمان شێوە کێشەى لەگەڵ کوردا دروست کردوە، چ لەسەردەمى بیستەکان و لەگەڵ شۆڕشەکانى شێخ مەحمودى نەمر و، چ ئەوانەى کە دواى ئەوەش. لە ساڵى (١٩٥٨) کە ئێراق دادەڕێژرێتەوە هەر کێشەى لەگەڵ کوردا هەبووە، ئەمجارەش کە لە ساڵى (٢٠٠٣) کە ئێراق داڕێژرایەوەو سەربارى ئەوەى کورد ڕۆڵێکى سەرەکى لە بونیادانەوەى ئێراق و نوسینەوەى دەستورى ئێراق هەیبوو، بەڵام بەداخەوە ئێمە دەیبینین ئەو داڕشتنە سیاسى و دەستورییەى کە لە (٢٠٠٣) بۆ کورد کرا بەهیچ شێوەیەک جیبەجێ نەکراوە، ئەو کێشە گەورانەى کە کورد هەیبوو لەگەڵ ئێراق کە لەکاتى شێخ مەحمودەوە هەڵپەسێردرابوو تا ئێستا چارەسەر نەکراوە، مەسەلەى ناوچە کوردستانیەکانى دەرەوەى ئدارەى هەرێمى کوردستان لە بیستەکانەوە تا ئێستا بونى هەیەو چارسەریش نەکراوە، مەسەلەى دانپیانان بەهێزى پێشمەرگە، مەسەلەى شێوەى پەیوەندى نیوان ئێمەو بەغداد, ئەمانە مەسەلەیەک نیە کە توانیبێتمان لە دەستوردا چارەسەرمان کردبێت، تەنها ئەو دەستورە دانى بەومافانەدا نا کە پێشتر کورد لە ساڵى (١٩٩١) هەیبوو، ئەوەش وەک شێوەیەکى شەرعى دانى پیدانا ، شتێک کە لەوەى کورد لە ساڵى (١٩٩١)ەوە هەیبو ئەو دەستورە زیاترى نەدا بەکورد، بۆیە من پێم وایە لە دوبارە بونیادنانەوەى ئێراق، جگە لە دانپیانانى یاساى ئەو مافەى کە پیشتر هەیبووە هیچ شتیکى دیکەمان دەست نەکەتووە.
لە ئێراقى نەتەوەو مەزهەبە جیاکان بەڕۆڵیان لە بەڕێوەبردنى وڵات ڕازى نین
هەر لە وتارەکەیدا وەزیرى خوێندنى باڵا و تویژینەوەى زانستى هەرێمى کوردستان جەختى لەسەر ئەوە کردەوە کە گەلانى ئێراق بەو ڕۆڵە ڕازى نین کە پێیان دراوە و لەو بارەیەوە ڕونتر وتى: ئێستا دەبینین کێشەکانمان لە ئێراق لە فراوانبوندایە، ئێمە ئێستا لە ئێراقیکدا دەژین کورد ڕازى نیە بەڕۆلەکەى، لە ئێراقێکدا دەژین سونە بەڕۆڵى خۆى ڕازى نیە، کەمینەکان بەڕۆڵى خۆیان ڕازى نین، ئێمە لە ئێراقیکدا دەژین کەمینەو پێکهاتەکان کە لێى دەژین ڕۆژ بەرۆژ بەرەو لەناوچن دەچن، ئێمە کەلتورێکى سیاسیمان لە ساڵى (٢٠٠٣) دروست نەکرد تا مافى کەمینەکان بپاریزێت، بۆیە دەبنیین ژمارەى سیاسى کەمینەکان و دۆخى سیاسى کەمینەکان مافى یاساى کەمینەکان لە پاشەکشدایە، ئێمە هەموومان ئێستا دۆخى برا ئێزیدى و مەسیحیەکان و تورکمانەکان لەو شوێنانەى کە لە ژیر هەڕشەدان چۆنە، بۆیە ئەو سیستمەى کە ئێستا بەو شێوەیە فەرمانڕەواى دەکات چ بەلاى کوردەوە چ بەلاى نەتەوەکانى دیکە جێگەى قبوڵکردن نیە کە حوکمى بکات، بەڵکو پێویستى بەگۆڕانکارى گەورە هەیە.
کورد لە هەموو پارچەکان لە هەوڵى بەدیهینانى مافەکانیەتى
د.یوسف گۆران سەبارەت بە مافەکانى ئایندەى کورد لە وڵاتانى ناوچەکە ڕونکردنەوەى زیاترى دا وتى: ئێستا گەیشتوینەتە ئەو قۆناغەى کە کورد دوبارە پیناسەى پەیوەندییەکانى خۆى لەگەڵ ئێراقدا بکاتەوە، پێناسەى بەرژەوەندییەکانى لەگەڵ بەغدا بکاتەوە، چونکە ئێمە ناتوانین تا هەتا بەناجێگیرى و بەناسەقامگیرى بژین، ئێمەى گەلانى ناوچەکەو بەتایبەت کورد نەتەویەک نین کە هاتبێتینە ئەم ناوچەیەو پێویست بکات ئەو وڵاتانە دۆخیکى سیاسیمان بۆ دروست بکەن، بەڵکو ئێمە نەتەوەیەکین هەر لێرە بوین و هەر لێرشین و، کرێچی نین، بەڵکو خەڵکى ڕەسەنى ئەم ناوچەیەین، بۆیە ئەگەر بمانەوێ لەگەل گەلانى ناوچەکە بژین دەبێت چوارچیوەیەکى یاساى بۆ پەیوەندییەکانمان دابرێژین، ئەو چوارچێوە سیاسیە بەهەر شێوەیەک بێت دەبێ ڕەچاوى بەرژەوندى ئێمە بکات. بۆیە دەبینین ئێستا لە هەموو پارچەکانى کوردستان خۆشبەختانە بزوتنەوەو جوڵانەوەى سیاسى گەورە هەیە بۆ جێگیرکردنى مافەکانى کورد.
سیستمى سیاسى لە باشورى کوردستان پیویستى بەدەستور و دامەزراوەیکردن و گەشەکردنى دیموکراسى هەیە
بۆ دۆخى سیاسى و سیستمى بەرێوەبردن لە باشورى کوردستان، وەزیرى خوێندنى باڵا و توێژینەوەى زانستى ڕایگەیاند: ئێمە ئەزانین کورستانى باشور لە ساڵى (١٩٩١)ەوە سیستمى سیاسى خۆى داڕشتوە ، هەرچەند سەرەنج و تێبینى و ڕەخنەى زۆر لەسەر سیستمەکە هەیە، بەڵام ئەم سیستمە سیاسەتى کوردە، ئەکرێ لەناو ئەو سیستمە سیاسیەدا پەرە بەدامەزراوەکانى خۆمان بدەین و پەرە بە دیموکراسیەتى خۆمان بدەین و گەشەى زیاترى پێ بدەین، هەروەها لە کوردستان ڕۆژئاواو کوردستان باکور لە ئێستادا هەوڵدى جدى هەیە بۆ ئەوەى مافەکانى کورد لەوێشدا دابین بکرێ، هەرێمى کوردستانیش بەدەر نیە لەو دۆخەى کە لە ئیستادا لەناوچەکەدا گوزەر دەکات، ئێمە لە دواى ساڵى (١٩٩١)ەوە توانیمان سیستمیک بۆخۆمان دابنیین ، بەڵام ئەم سیستمە پێویستى بەگەشەکردنە، ئیستاش دەسەڵاتى یاسا، دامەزراوەکان، دیموکراسى لە کوردستاندا بەو شێوەیە چەکەرەى نەکردوە کە ئێمە بتوانین دەوڵەتێکى ئازادو سەربەخۆ دروست بکەین، چونکە مەسەلەى دیموکراسى و سەرەوەرى یاسا بۆ کوردستانى باشور زۆر گرنگە، گرنگیەکەى لەوەدایە کە ئەمە تەنها مەسەلەیەکى ناوخۆى نیە، بەڵکو مەسەلەیەکى دەرەکیە، چونکە بەدیموکراسیبون و بەدامەزراوەیبون و بەباڵادەستى یاسا لە هەرێمى کوردستاندا زیاتر دەتوانیین کاریگەرییمان لەسەر کۆمەلگەى نێودەوڵەتیدا هەبی، ئێمە زیاتر دەتوانین سەرەنجى کۆمەڵگەى نیودەوڵەتى بۆ دۆزە ڕەواکانمان ڕابکیشین، بۆیە دیموکراسیەت و سەروەرى یاسا و دامەزراوەیبون چەندە بۆ ئێمە گرنگى ناوخۆى هەبی، ئەوندەش لە ڕوى دەرەکیەوە گرنگى بۆ ئێمە دەبێ.
دەبێ بەئەقڵیەتى سیاسەتى دامەزراندنەوە لە پڕۆسەى سیاسى کار بکرێ، نەک بەئەقڵیەتى ئیدارەدان
هەر پەیوەست بەهەرێمى کوردستان و دۆخى سیاسى ئەمڕۆى کوردستان و چۆنیەتى مامەڵەکردن لەگەڵ دۆخەکەدا، د.یوسف گۆران ڕایگەیاند: ئیمە جیاواز لە میللەتان و ئەزمونەکانى دیکە، ئێستا لە قۆناغى دامەزراندندا دەژین، ئێمەى کورد لە کوردستانى ئێراقدا لە قۆناغى دامەزراندنى دەستورى خۆى، دامەزراندنى دامەزراوەکانى خۆى و دامەزراندنى دەوڵەتى خۆى دەژین، ئەم قۆناغە پێویستى بەمومارەسەى سیاسى جیاواز هەیە، پێویستى بە ئەقڵیەتى سیاسى جیاواز هەیە، ئێمە دەبێت لەبەر ڕۆشنایى ئامانجە باڵاکاندا خۆمان کۆبکەینەوە، بۆیە لە قۆناغى دامەزراندندا مەسەلەى قبوڵکردنى یەکتر یەکێکە لە بنەما هەرە سەرەکیەکان، مەسەلەى کارکردن لە نێو ماڵى کورد دا دەبێ یەکێک بیت لە مەسەلە سەرەکیەکان، بۆیە کەلتورى سیاسى لە قۆناغى دامەزراندن زۆر جیاوازە لە کەلتورى سیاسى لە قۆناغى ئیدارەدان، هەربۆیە داوا لە توێژەران دەکەم و داوا لە پارتە سیاسیەکان و سەرکردەکانیش دەکەم کە بەئەقلیەتى دامەزراندنى سیاسیەوە سەیرى پڕۆسەى سیاسى بکەین، نەک بەئەقڵیەتى ئیدارەدانى سیاسى، چونکە ئەوەى ئێستا لە کوردستان دەگوزەرێ زیاتر ئەقڵیەتى ئیدارەدانى سیاسیە، بۆیە ئەگەر بەئەقڵیەتى دامەزراندنى دەوڵەت و دەستورو دەزگاو دامەزراوەکانمان کار بکەین پێم وایە ڕەنگدانەوەى باشى دەبێن و زیاتر سەرکەوتوو دەبین و، کوردستانەکەشمان جیگەى هەموو بیروباوەڕە سیاسیە جیاوازەکانى تێدا ئەبێتەوە.
کۆتایى
لە کۆتایى وتارەکەیدا د.یوسف گۆران وەزیرى خوێندنى باڵا و توێژینەوەى زانستى دەستخۆشى لە رێکخەرانى دیدارەکە کرد وتى: ئەم دیدارە دەتوانێ ببێتە پیگەیەکى گرنگ لە وێستگەکانى گفتوگۆکردن لەسەر کێشە سەرەکییەکانى ئەم وڵاتە، بەتایبەت لەناوەڕۆکى بەرنامەى دیدارەکەدا بینم کە بیروبۆچونى جیاوازى هەیە، ئەوەش مایەى دڵخۆشیە کە هەمومان پێکەوە دابنشین و قسە لەسەر کیشەکانمان بەشێوەیەکى زانستى بکەین، هیوادارم دیدارەکە ببیێتە ویستگەیەکى کارلێکەر بۆ چارەسەرکردنى کێشە ناوخۆى و دەرەکیەکانمان.
هەر لە مەراسیمى کردنەوەى دیدارەکەدا د.ئەحمەد ئەنوەر دزەیى سەرۆکى زانکۆى سەڵاحەددین ویراى بەخیرهێنانى میوانەکان، ئاماژەى بەکاروچالاکیەکى زانکۆکەى بەتایبەت لە بوارى ئەنجامدانى توێژینەوەى زانستى و دیدادو کۆڕوکۆبونەوەى زانستى کرد، ئەوەشى ڕاگەیاند: کە تەوەرەکانى ئەم دیدارەى زانکۆى سەڵاحەددین ڕەنگدانەوەى دۆخى سیاسى و ئەمنى هەرێمى کوردستانن و، بەهیواین لەماوەى ڕۆژانى دیدارەکەدا بەشێوەیەکى زانستى و ئەکادیمى ڕێگە چارەى گونجاو بۆ چارەسەرکردنى کیشەکانى ئەمرۆى هەرێمى کوردستان گەڵاڵە بکەین.
پاشان بەرنامەى کارى دیدارەکە دەستى پێکرد و، واش بڕیارە لە ماوەى (٢) ڕۆژەدا و لە چێر ناونیشانى پێنچ پانیڵدا زانکۆى سەڵاحەددین بەئامادەبونى تویژەران و کەسایەتیە سیاسى و سەربازییەکانى خویندنەوەیەک بۆ دۆخى سیاسى و ستراتیژى هەرێمى کوردستان بکات.